Dotychczas obowiązujące przepisy prawa poważnie utrudniały kontynuowanie działalności przedsiębiorstwa po śmierci osoby fizycznej (przedsiębiorcy), która była jego właścicielem. W praktyce prowadziło to do faktycznej likwidacji lub znacznego spadku wartości takiego przedsiębiorstwa. Powyższy problem w znacznej mierze niweczy ustawa z dnia 5 lipca 2018 r. o zarządzie sukcesyjnym przedsiębiorstwem osoby fizycznej, która wejdzie w życie z dniem 25 listopada 2018 r. Zważywszy że jednoosobową formę prowadzenia działalności gospodarczej wybiera około 80 % polskich przedsiębiorców, ustawa ta ma niebagatelne znaczenie dla życia gospodarczego w Polsce.
Ustawa o zarządzie sukcesyjnym przedsiębiorstwem osoby fizycznej reguluje zasady tymczasowego zarządzania przedsiębiorstwem po śmierci przedsiębiorcy, który we własnym imieniu wykonywał działalność gospodarczą na podstawie wpisu do Centralnej Ewidencji i Informacji o Działalności Gospodarczej (CEIDG) oraz kontynuowania działalności gospodarczej wykonywanej z wykorzystaniem tego przedsiębiorstwa.
Przede wszystkim przedsiębiorca będzie mógł powołać zarządcę sukcesyjnego na wypadek swojej śmierci. Powołanie nastąpi w ten sposób, że przedsiębiorca na piśmie wskaże określoną osobę do pełnienia funkcji zarządcy sukcesyjnego albo zastrzeże, że z chwilą jego śmierci wskazany prokurent stanie się zarządcą sukcesyjnym. Osoba powołana na zarządcę sukcesyjnego musi pisemnie wyrazić na to zgodę i zostać wpisana do CEDIG jako zarządca sukcesyjny. Funkcję zarządcy sukcesyjnego w jednym czasie może pełnić tylko jedna osoba i to osoba fizyczna. Przedsiębiorca może jednak powołać dalszego zarządcę sukcesyjnego na wypadek, gdyby zarządca sukcesyjny powołany w pierwszej kolejności zrezygnował z pełnienia tej funkcji albo nie mógł jej pełnić z innych powodów (np. z powodu śmierci czy odwołania go przez przedsiębiorcę).
Jeżeli zarząd sukcesyjny nie został ustanowiony z chwilą śmierci przedsiębiorcy, po śmierci przedsiębiorcy zarządcę sukcesyjnego będzie mógł powołać:
1) małżonek przedsiębiorcy, któremu przysługuje udział w przedsiębiorstwie w spadku, lub
2) spadkobierca ustawowy przedsiębiorcy, który przyjął spadek, albo
3) spadkobierca testamentowy przedsiębiorcy, który przyjął spadek, albo zapisobierca windykacyjny, który przyjął zapis windykacyjny, jeżeli zgodnie z ogłoszonym testamentem przysługuje mu udział w przedsiębiorstwie w spadku.
Uprawnienie do powołania zarządcy sukcesyjnego wygaśnie z upływem dwóch miesięcy od dnia śmierci przedsiębiorcy. Powołanie zarządcy sukcesyjnego po śmierci przedsiębiorcy będzie wymagało zachowania formy aktu notarialnego.
Ustawa przewiduje możliwość podejmowania czynności zachowawczych w okresie od chwili śmierci przedsiębiorcy do dnia ustanowienia zarządu sukcesyjnego, a jeżeli zarząd sukcesyjny nie został ustanowiony – do dnia wygaśnięcia uprawnienia do powołania zarządcy sukcesyjnego. Czynności zachowawcze to czynności konieczne do zachowania majątku lub możliwości prowadzenia przedsiębiorstwa w spadku, a mogą one polegać również na zaspokajaniu wymagalnych roszczeń lub przyjmowaniu należności, które wynikają z zobowiązań przedsiębiorcy związanych z wykonywaniem działalności gospodarczej, powstałych przed jego śmiercią, a także zbywaniu rzeczowych aktywów obrotowych w rozumieniu ustawy o rachunkowości. Czynności zachowawcze będzie mógł dokonywać:
1) małżonek przedsiębiorcy, któremu przysługuje udział w przedsiębiorstwie w spadku, lub
2) spadkobierca ustawowy przedsiębiorcy, albo
3) spadkobierca testamentowy przedsiębiorcy albo zapisobierca windykacyjny, któremu zgodnie z ogłoszonym testamentem przysługuje udział w przedsiębiorstwie w spadku.
Głównym zadaniem zarządcy sukcesyjnego ma być dokonywanie czynności zwykłego zarządu w sprawach wynikających z prowadzenia przedsiębiorstwa w spadku. Dokonanie czynności przekraczających zakres zwykłego zarządu będzie możliwe za zgodą wszystkich właścicieli przedsiębiorstwa w spadku, a w przypadku braku takiej zgody – za zezwoleniem sądu. Działania zarządcy sukcesyjnego będą wykonywane przez niego w imieniu własnym, ale na rachnek właścicieli (spadkobierców) przedsiębiorstwa w spadku. Zarządca sukcesyjny będzie mógł pozywać i być pozywany w sprawach wynikających z wykonywanej przez przedsiębiorcę działalności gospodarczej lub prowadzenia przedsiębiorstwa w spadku oraz brać udział w postępowaniach administracyjnych, podatkowych i sądowoadministracyjnych w tych sprawach.
Co do zasady zarządca sukcesyjny nie poniesie odpowiedzialności za zobowiązania zaciągnięte na rachunek właścicieli przedsiębiorstwa w spadku, natomiast ponosi odpowiedzialność za szkodę wyrządzoną na skutek nienależytego wykonywania swoich obowiązków.
Wejście w życie w/w ustawy i ustanowienie instytucji zarządu sukcesyjnego pociąga za sobą konsekwencje w postaci zmiany kilkudziesięciu ustaw, w tym Kodeksu pracy i ustaw podatkowych. Mają one jednak uzasadnienie w problematyce samej ustawy, która sprowadza się do zapobieżenia przedwczesnemu przerwaniu bytu przedsiębiorstwa wskutek śmierci przedsiębiorcy.