Odpowiedzialność związana z profesjonalnym funkcjonowaniem w obrocie gospodarczym to nie tylko odpowiedzialność cywilna sprowadzająca się do prostej zasady: „Kupiłeś? Zapłać!”. Wymiana handlowa i świadczenie usług staje się polem do nadużyć i oszustw gospodarczych. Przedsiębiorcy coraz częściej skarżą się na nieskuteczność egzekucji komorniczych, mimo że jeszcze niedawno ich klient posiadał spory majątek. Często nie chcą dochodzić swoich roszczeń przed sądem cywilnym i wyrażają wolę skierowania doniesienia o popełnieniu przestępstwa. Argumentują to przewlekłością procesów cywilnych i gospodarczych, a następnie nieefektywnością egzekucji. Nie zawsze chodzi o to, że mają poczucie krzywdy – ich wola często podyktowana jest chłodną kalkulacją i chęcią szyb-kiego odzyskania swoich pieniędzy.
Przepisy Kodeksu karnego stanowią uzupełnienie cywilnoprawnej ochrony wierzyciela. Przepis art. 300 § 1 k.k. – udaremnianie zaspokojenia wierzyciela lub uszczuplanie mienia mogącemu temu ce-lowi służyć, penalizuje podstawowy czyn nieuczciwego dłużnika przeciwko wierzycielom. Przestęp-stwa tego dopuszcza się ten, kto w razie grożącej mu niewypłacalności lub upadłości, udaremnia lub uszczupla zaspokojenie swojego wierzyciela przez to, że usuwa, ukrywa, zbywa, daruje, niszczy, rzeczywiście lub pozornie obciąża albo uszkadza składniki swojego majątku. Chodzi tu o realną, faktyczną niemożność zaspokojenia przez dłużnika jego wierzycieli. Mówiąc o niewypłacalnym dłuż-niku rozumiemy stan, w którym brak jest składników w jego majątku, które można by zaliczyć do wierzytelności służącym zaspokojeniu wierzyciela. Art. 300 § 1 k.k. przewiduje również, iż przestęp-stwem jest pozorne obciążenie składników swego majątku, przez co należy rozumieć fikcyjne przy-jęcie zobowiązania, które w założeniu nie ma być w ogóle spełnione, a zostało uczynione, aby wprowadzić wierzyciela w błąd, iż składniki majątku sprawcy nie przedstawiają takiej wartości, jaką mają w rzeczywistości. Mówiąc o upadłości, zgodnie z prawem upadłościowym i naprawczym – po-trzebne jest stosowne orzeczenie sądu stwierdzające taki stan rzeczy. Zagrożenie upadłością lub niewypłacalnością należy oceniać wg kryteriów obiektywnych, na podstawie których możemy stwier-dzić, że zagrożenie ma charakter konkretny i realny. Nie wystarczy przy tym samo przewidywanie, że dłużnik będzie niewypłacalny. Karą, jaka w tym przypadku grozi, sięga 5 lat pozbawienia wolno-ści, zaś przypadku wyrządzenia szkody wielu wierzycielom – nawet 8 lat pozbawienia wolności. Innym typem przestępstwa przeciwko wierzycielom jest udaremnienie wykonania orzeczenia sądu lub innego organu państwowego, w celu niezaspokojenia swojego wierzyciela (art. 300 § 2 k.k.). Zachowanie się sprawcy tego przestępstwa polega na tym samym, co w przypadku § 1, lecz w sto-sunku do mienia zajętego lub zagrożonego zajęciem. Przestępstwo z art. 300 § 2 k.k. należy do ka-tegorii tzw. przestępstw skutkowych, co w konsekwencji oznacza, iż kryminalizacją objęto tylko te postacie udaremniania egzekucji przez dłużnika, które prowadzą do oznaczonego skutku w postaci udaremnienia lub uszczuplenia zaspokojenia wierzyciela .
Kodeks karny przewiduje także penalizację zachowania, w którym dłużnik kilku wierzycieli (co naj-mniej trzech) udaremnia lub ogranicza zaspokojenie ich należności. W tym celu tworzy w oparciu o przepisy prawa nową jednostkę gospodarczą by przenieść na nią składniki swojego majątku (art. 301 § 1 k.k.). W doktrynie takie przestępstwo nazywa się również „pozornym bankructwem”. Z kolei, zachowanie się sprawcy przestępstwa opisanego w art. 301 § 2 k.k. (dłużnika kilku wierzycieli) pole-ga na doprowadzeniu do swojej upadłości lub niewypłacalności. Przepisy nie precyzują sposobów działań sprawcy, w wyniku których doprowadzony zostaje on do bankructwa. Dla bytu tego prze-stępstwa wymagane jest ustalenie umyślności sprawcy pokrzywdzenia swoich wierzycieli przez do-prowadzenie do niewypłacalności lub upadłości. Te przestępstwa zagrożone są karą pozbawienia wolności od 3 miesięcy do lat 5. Ustawodawca przewidział również lekkomyślne zachowanie dłużni-ka, w postaci trwonienia majątku, zaciągania zobowiązań nieracjonalnych, godzących w zasady go-spodarowania (art. 301 § 3 k.k.) Pojęcie „trwonienie części składowych majątku” interpretuje się jako zużywanie tego majątku bez potrzeby, jego marnowanie, niezabezpieczenie go czy dopuszczenie do nieracjonalnego wykorzystania, przedwczesnego zużycia jego składników. Za takie zachowanie przewidziano łagodniejszy wymiar kary, tj. grzywnę, karę ograniczenia wolności albo pozbawienia wolności do lat 2.
Art. 302 § 1 k.k. przewiduje występek faworyzowania wierzycieli, natomiast w § 2 i 3 przywołanego artykułu stypizowano odpowiednio występki przekupstwa i sprzedajności wierzyciela. Zachowanie sprawcy czynu z § 1 polega na spłacaniu lub zabezpieczaniu tylko niektórych z wierzycieli, przez co sprawca działa na szkodę pozostałych. Jest to przestępstwo formalne, do którego dokonania nie jest potrzebny skutek w postaci wyrządzenia faktycznej szkody wierzycielom. Wystarczające jest świa-dome działanie przez sprawcę na ich szkodę, nawet jeśli ona z jakiegoś powodu nie nastąpi. Jeżeli spłacanie lub zabezpieczanie niektórych wierzycieli następuje w sytuacji, gdy majątek sprawcy wy-starcza na spłacenie lub zabezpieczenie wszystkich, to nie zostają zrealizowane znamiona prze-stępstwa, ponieważ interesy nie faworyzowanych wierzycieli nie zostają zagrożone. Za wyżej opisa-ne zachowanie ustawodawca przewidział grzywnę, karę ograniczenia wolności albo pozbawienia wolności do lat 2. Przekupstwo wierzyciela stypizowane w art. 302 § 2 k.k. polega na udzieleniu lub obietnicy udzielenia wierzycielowi korzyści majątkowej za działanie na szkodę innych wierzycieli w związku z postępowaniem upadłościowym lub zmierzającym do zapobiegnięcia upadłości. Jest to przestępstwo formalne, dokonane już z chwilą udzielenia korzyści majątkowej lub złożenia obietnicy udzielenia korzyści, niezależnie od tego, czy korzyść lub obietnica zostaną przyjęte. Można je popeł-nić tylko przez działanie. Natomiast sprzedajność wierzyciela określona w art. 302 § 3 k.k. polega na przyjmowaniu przez niego korzyści lub jej żądaniu za działanie na szkodę innych wierzycieli w związku z toczącym się postępowaniem upadłościowym lub zmierzającym do zapobiegnięcia upa-dłości. Jest to występek formalny, który można popełnić tylko przez działanie. Czyny te zagrożone są karą pozbawienia wolności do lat 3.
Reasumując, przedmiotem ochrony jest rzetelność obrotu gospodarczego, a w szczególności ochro-na wierzycieli przed działaniami nieuczciwych dłużników.