W marcu bieżącego roku nastąpiła doniosła – z praktycznego punktu widzenia – zmiana kodek-su cywilnego w zakresie prawa spadkowego. Zmiana polega na wprowadzeniu do polskiego prawa cywilnego rozwiązania pozwalającego spadkodawcy na dokonanie swobodnego podzia-łu jego majątku poprzez wprowadzenie zapisu windykacyjnego do testamentu sporządzonego w formie aktu notarialnego.
Nowelizacja odnosi się do podstawowego prawa jednostki – prawa do swobodnego dyspono-wania swoim majątkiem. W dotychczas obowiązującym stanie prawnym spadkodawca był ograniczony w dokonywaniu czynności rozporządzających na wypadek śmierci, między innymi przez dwie fundamentalne dla prawa spadkowego zasady, tj. że rozporządzić majątkiem na wypadek śmierci można tylko przez testament oraz że umowa o spadek po osobie żyjącej jest nieważna. Przykładowo: spadkodawca posiada przedsiębiorstwo i inne – nie związane z pro-wadzeniem przedsiębiorstwa – ruchomości i nieruchomości, które w testamencie przeznaczył dla dwóch spadkobierców, z tym że jednemu z nich przeznaczył działające przedsiębiorstwo, a drugiemu inne nieruchomości i ruchomości. Przy tak sformułowanym testamencie obaj spad-kobiercy nabędą wszystkie wchodzące do spadku przedmioty majątkowe (przedsiębiorstwo oraz inne – nie związane z przedsiębiorstwem – nieruchomości i ruchomości), a udział każdego z nich określony zostanie przy pomocy ułamka (w tym przypadku po ½ części dla każdego ze spadkobierców). Sąd orzeknie o nabyciu spadku w udziałach przypadających poszczególnym spadkobiercom, którzy następnie będą musieli dokonać działu spadku (często bywa on długo-trwały i kosztowny) oraz określić, któremu z nich przypadną na własność przedsiębiorstwo, a któremu pozostałe nieruchomości i ruchomości. Co szczególnie istotne, do zakończenia po-stępowania spadkowego potwierdzającego ich prawa spadkowe nie będą oni mogli legitymo-wać się względem kontrahentów czy pracowników spadkodawcy dokumentem potwierdzają-cym uprawnienia do prowadzenia przedsiębiorstwa. Po wejściu w życie omawianej zmiany (przepisów o zapisie windykacyjnym) spadkodawca będzie mógł jednemu spadkobiercy zapi-sać przedsiębiorstwo, a drugiemu inne nieruchomości i ruchomości.
Przed omawianą zmianą przepisy prawa spadkowego przewidywały możliwość dokonania w testamencie jedynie tzw. zapisu zwykłego. Zapis ten wywołuje jednak tylko skutki obligacyjne, a zatem nie przenosi wprost z chwilą śmierci spadkodawcy własności rzeczy (objętej zapisem zwykłym) na rzecz osoby uprawnionej (zapisobiercy). Musi ona w odrębnym procesie przeciw-ko spadkobiercy żądać wydania przedmiotu objętego zapisem zwykłym.
Zapis windykacyjny umożliwia przeznaczenie w testamencie sporządzonym w formie aktu no-tarialnego oznaczonej osobie przedmiotu zapisu, który zapisobierca nabywa w chwili otwarcia spadku, a więc już z chwilą śmierci spadkodawcy, bez konieczności podejmowania przez zapi-sobiercę dodatkowych czynności. Zgodnie z treścią przepisu art. 9811 § 2 kodeksu cywilnego przedmiotem zapisu windykacyjnego może być:
a) rzecz oznaczona co do tożsamości,
b) zbywalne prawo majątkowe,
c) przedsiębiorstwo lub gospodarstwo rolne,
d) ustanowienie na rzecz zapisobiercy użytkowania lub służebności.
Przedmiot zapisu windykacyjnego jest wyłączony ze spadku. W sytuacji, gdy osoba wskazana przez testatora nie chce (odrzuca zapis windykacyjny) lub nie może być zapisobiercą (np. nie dożyje otwarcia spadku), przedmiot zapisu windykacyjnego nie zostaje wyłączony ze spadku. Zapisu windykacyjnego nie można ustanowić z zastrzeżeniem warunku lub terminu. Tego ro-dzaju zastrzeżenie uważa się za nieistniejące.
Na marginesie dodać należy, że wprowadzenie do polskiego prawa spadkowego zapisu win-dykacyjnego nie doprowadziło do likwidacji istniejącego już tzw. zapisu zwykłego. Zapis windy-kacyjny może pojawić się obok zapisu zwykłego.
Reasumując, na skutek długo oczekiwanych zmian spadkodawca będzie mógł w testamencie podzielić swój majątek na spadkobierców lub na inne osoby w sposób uznany przez siebie za najlepszy i osiągnąć przez to zamierzony cel – przejście własności konkretnych rzeczy na wskazane osoby. Zasada swobody dysponowania swoim majątkiem, w tym na wypadek śmierci, będzie mogła zostać z pełni zrealizowana. Przepisy tak znowelizowanego kodeksu cywilnego wchodzą w życie z dniem 23 października 2011 r. Należny uznać, że odpowiadają one wymogom współczesnego obrotu prawnego, zwłaszcza gospodarczego.